Door: Sarah Stapel & Nikki Nilwik

Sinds vorige week staan de klimaatverplichtingen van staten centraal bij het Internationaal Gerechtshof (of het International Court of Justice, ICJ) in Den Haag. Het ICJ wordt gevraagd om een advisory opinion over de verplichtingen van staten om klimaatschade te beperken en vergoeden.

Maar wat is een advisory opinion eigenlijk? En hoe is de zaak bij het ICJ beland? Welke vragen moet het ICJ antwoord op geven? En wat hebben staten en organisaties tot nu toe gepleit? Deze vragen bespreken we hieronder.

Advisory opinion

Een advisory opinion is een niet-bindend, maar desondanks erg invloedrijk, advies van het ICJ over en bepaald onderwerp. Zo kunnen de adviezen zorgen voor een verduidelijking van het internationaal recht en de verplichtingen die daaruit voortvloeien. Staten worden verwacht de adviezen na te komen.

Het ICJ is het belangrijkste gerechtelijke orgaan van de Verenigde Naties (VN) en heeft een sterke reputatie als deskundig juridisch orgaan. Een advisory opinion van het ICJ gaat dan ook gepaard met groot juridisch gewicht en morele autoriteit. Voor het verkrijgen van dergelijk advies moeten daarom verscheidene stappen worden genomen. Een ICJ advisory opinion is tevens ook redelijk zeldzaam. Sinds 1980 heeft het ICJ slechts 14 keer een advisory opinion gegeven. Een advisory opinion, en al helemaal over zo’n extraterritoriaal en immens probleem als klimaatverandering, is dan ook een big deal.

Het International Tribunal for the Law of the Sea (ITLOS) gaf eerder al een advisory opinion over klimaatverandering en de verantwoordelijkheid van Staten. Deze advisory opinion van ITLOS is hier te vinden.

Van Vanuatu naar Den Haag

De aanloop voor deze zaak begon in 2019, toen een groep van 27 rechtenstudenten van acht verschillende eilandstaten in de Stille Oceaan een langlopende campagne startte om internationale gemeenschappen te dwingen de klimaatcrisis aan te pakken. Volgens de studenten, hebben de velen beloftes die worden gemaakt op de verschillende klimaattoppen hebben niet de nodige verandering in gang gebracht. Met als resultaat duizenden mensen die zich moeten verplaatsen, schade aan de natuur en een verlies aan biodiversiteit op kwetsbare eilandstaten. De studenten hebben onderzoek gedaan naar een alternatieve route om aan Staten duidelijk te maken dat zij juridische verplichtingen hebben om klimaatveranderingen tegen te gaan.

Vanuatu heeft zich als eerste Staat ter wereld aangesloten bij het initiatief van de studenten. Vanuatu is volgens de World Risk Index van de Verenigde Naties het land dat het meest kwetsbaar is voor klimaatverandering en natuurrampen. Wanneer de aarde meer dan 1,5 graden Celsius opwarmt, dreigen eilandstaten zoals Vanuatu onleefbaar te worden.

Na jarenlang intensief te hebben gelobbyd is het de eilandenstaat gelukt om een coalitie van 132 staten te leiden en is op 29 maart 2023 een resolutie aangenomen door de Algemene Vergadering van de VN die tot deze zaak heeft geleid.

Vragen voor het ICJ

Sinds afgelopen week getuigen maar liefst 100 staten en organisaties voor het ICJ over klimaatverandering en de verplichtingen die op staten berusten om gevaarlijke klimaatverandering tegen te gaan. Op basis van deze getuigenissen zullen de vijftien rechters van het ICJ een advies, een zogenaamde advisory opinion (advies), moeten opstellen waarin zij antwoord geven op deze twee vragen:

1. Wat zijn de verplichtingen van staten volgens het internationaal recht om het klimaatsysteem en andere delen van het milieu te beschermen tegen antropogene emissies van broeikasgassen voor staten en voor huidige en toekomstige generaties?
2. Wat zijn de juridische gevolgen volgens die verplichtingen voor staten die door hun handelen en nalaten aanzienlijke schade hebben toegebracht aan het klimaatsysteem en andere delen van het milieu, ten aanzien van staten, waaronder met name kleine eilandstaten in ontwikkeling, en ten aanzien van volkeren en individuen van de huidige en toekomstige generaties die worden getroffen door de nadelige gevolgen van klimaatverandering?

Volgens verschillende media spreken we over “de grootste klimaatzaak ooit” – maar wat is (de betekenis van) een advisory opinion eigenlijk, hoe is deze klimaatzaak tot stand gekomen en waarom is deze zo belangrijk? 

Staten en organisaties gehoord

Het ICJ heeft de afgelopen week al 60 staten gehoord over de verantwoordelijkheden van staten t.a.v. klimaatverandering. De komende week komen nog 40 staten en 9 organisaties aan het woord. Dit is het hoogste aantal getuigen dat ooit is gehoord in de geschiedenis van het ICJ. Speciaal gezant van Vanuatu, Ralph Regenvanu trapte af met de openingsverklaring. “We bevinden ons in de frontlinie van een crisis die we niet zelf hebben veroorzaakt, een crisis die ons bestaan bedreigt“, pleitte hij.. “Er is dringend behoefte aan een collectief antwoord op de klimaatverandering, niet gebaseerd op politiek gemak maar op internationaal recht.”

Ook Margaretha Wewerinke-Singh, universitair hoofddocent duurzaamheidsrecht aan de Universiteit van Amsterdam, bijzonder hoogleraar recht aan de Universiteit van Fiji én een van de twee hoofdadvocaten van het juridische team van Vanuatu kwam aan het woord. Het NRC deed hier verslag over.

En Nederland?

Gisteren, op 10 december, mochten de twee vertegenwoordigers van Nederland het woord voeren. Allereerst was Professor René Lefeber aan het woord. Hij werd opgevolgd door Mert Kumru, lid van de organisatie World’s Youth for Climate Justice.

Over de rol van staten bij het aanpakken van klimaatverandering benadrukte Professor Lefeber het volgende:

“It is the opinio juris of the Kingdom of the Netherlands that the obligation to develop, adopt and implement a mitigation policy has passed into the general corpus of international law.  Given the common interest of all States in complying with this obligation, and in light of the threat to the survival of States and their peoples, that looms larger with every increment of global warming, the Kingdom of the Netherlands considers this obligation to be applicable erga omnes.”

Erga omnes-verplichtingen zijn verplichtingen waarvan de nakoming voor alle staten van juridisch belang is, omdat het onderwerp van die verplichtingen van belang is voor de internationale gemeenschap als geheel. Volgens Nederland hebben alle staten zodoende een verplichting om klimaatbeleid te ontwikkelen, vast te stellen én uit te voeren. Deze maatregelen moeten zowel mitigatie (het verminderen van de oorzaken van klimaatverandering) als aanpassing (het aanpassen aan de gevolgen) omvatten. Ook verklaarde Nederland dat er mee aandacht nodig is voor de rechten van klimaatvluchteling (waarover op dit moment nog weinig internationale regels bestaan).

In een blog schreef professor André Nollkaemper van de Universiteit van Amsterdam dat hoewel Nederland deze verplichtingen erkende, Nederland vindt dat staten (zoals Vanuatu) zich niet op internationaal gewoonterecht kunnen beroepen om geïndustrialiseerde staten (zoals Nederland) aansprakelijk te stellen voor klimaatschade.

Hoe verder?

Het is verwacht dat het ICJ in 2025 een advies uit zal brengen in deze zaak. Eerst komen er deze week nog verschillende Staten en organisaties aan het woord. We zullen de zitting en de gevolgen daarvan aandachtig blijven volgen. Stay tuned.

Sarah Stapel